Литератураны уерэтиигэ о5о5о туьаайыылаах уерэх кедьууьэ.

             О5ону личность быhыытынан иитэн таhаарар сорук литература уруогар турар.
Саха норуотун фольклорун, саха суруйааччыларын айымньыларын оло5у кытта сибээстээн  үөрэтии о5о ситимнээн санарыытыгар, айар дьо5уругар олук буолар. Литература уруогун сыалынан о5о иэйиитин, санаатын тылынан сатаан этэр-суруйар дьо5урун уhугуннарыы буолар.

Улэм  актуальноьа:
Саха литературатын  уруогар  о5ону сиэрдээх, духовнай ис  баайдаах киьи гына иитиигэ дьулуьуу буолар. Литература киьини иитэр суолтатын о5о5о тиэрдии ирдэбилэ хаьааццытаа5ар да  билицци кэмцэ куускэ турар.
 
 Улэм сыала:
            Билицци кэмцэ эппиэттиир сайдыылаах киьини иитиигэ туьаайан, о5о ситимнээх сацатыгар ырытар, толкуйдуур, кэпсиир, суруйар, чинчийэр,айар кыа5ын  арыйан ,олоххо тулуурдаах, дьулуурдаах, ыраас, сырдык, көңүл өйдөөх-санаалаах, бө5ө туруктаах киhини иитэн таhаарыы.   Билиңңи литература уруогун сыалынан о5о иэйиитин, санаатын тылынан сатаан этэр-суруйар дьо5урун уhугуннарыы буолар.

Соруктар:
- о5о5о сайдар эйгэтин тэрийэн, уус-уран литератураны толкуйдаахтык аа5ар, ылынар дьо5уру ицэрии;
- уерэнээччи тус улэтигэр, толкуйугар били ньыматын баьылыырын, ситимнээн санарыытыгар, тугу ейдеебутун санаа, тыл, сурук форматыгар ситэри кубулутан таЬаарарын ситиьии;
-айымньылаах айар-чинчийэр кыа5ын арыйыы, кини уус-уран айымньыны аа5арга умсугуйар,аа5ааччы быьыытынан сайдыытын хааччыйыы, кинигэ5э кэрэхсибиллээхтик сыьыаннаьар ,      сиэр-майгы өттүнэн үрдүк культуралаах буоларыгар иитии;
             О5о бэйэтин  таьымынан  сайдар кыа5ар  хас биирдии о5о5о туьаайыылаах уерэх технологиятын (личностно-ориентированное обучение) киллэрии  билицци учуутал иитэр-уерэтэр улэтигэр ирдэбилинэн буолар. Ол иьин уруоктарга педагогическай  технологиялар принциптэрин  компетентноска оло5уран уерэтии олус туьалаах, уерэнээччи интэриэьин, кыа5ын урдэтэр.Хас биирдии о5о кыа5ын керен, учуутал уерэнээччи айымньылаах улэни аттаран таЬаарыытыгар, кини ол улэ5э дьулуЬуутугар ыйан-кэрдэн, тастан салайан биэриэхтээх.
         
            Уус-уран литератураны о5о ситимнээх сацатыгар, айар дьо5уругар туьаайан, сыЬыаран уерэтиигэ уерэнээччи толкуйдуур кыа5ын сайыннарар улэ быЬыытынан, аахпыты ейге оцорон керен, ону ырытан, дьицнээх оло5у кытта дьуерэлии тутан уруокка  элбэх ньымалары туЬаныахха сеп:
1.Айымньы ис хоьоонунан кэпсэтии, диспут, тыл этии уруоктарын ыытыы.
2.Суруйааччы хас биирдии айымньытын тематыгар, айар уобараьыгар бэйэтин  сыьыана, керуутэ кестер, онон о5ону дор5оонноохтук  аа5ыы ньыматыгар (интонация5а) уерэтии.
3.Суруйааччы оло5ун, айар улэтин дирицэтэн  ырытыы улэ хайысхатынан, эбии литератураны кытта ситимнээх научнай-чинчийэр, ырытар улэни тэрийии.
4.Кылаас таЬынан аа5ыы уруоктарыгар суруйааччыга сыЬыаннаах суруйуулары, критическэй ыстатыйалары,  хрестоматия5а уерэтиллэр айымньы толору варианын аа5ыы, о5о аа5ааччы быьыытынан сайдыытын кэтээн кэруу.
 5. Аныгы информационнай-компьютернай технологиялары туЬанан, ИКТ- уруогу ыытыы.
 6.Атын предметтэри кытта алтыЬыннарар (интеграция) уруоктары ыытыы.

             Улэм методикатыгар суруннээн В.Р.Шишигина «Деятельностный подход учителя в формировании и развитии личности школьников средствами якутского языка и литературы» программатын, «О5о бэйэтигэр туьаайыылаах уерэх» пособиетын,  В.Б.Окорокова «Этигэн сурэх айманар  тойуга», «Литература  геройа», «Литература  теорията», Е.И.Иевлев «Махтан,таптаа,эрэн», Е.М.Поликарпова «Литература  уруога –айар улэ», Г.К.Селевко  «Современные образовательные технологии» о.д.а.литератураны туьанабын.
                Уерэнээччи уус-уран айымньыны ылыныытын сайыннарыыга ырытар, толкуйдуур,санаатын сааьылаан сацарар,этэр, атастаьар кыа5ар бол5омто ууруллуохтаах. О5о ситимнээх сацатыгар кэпсэтии уруоктара ордук кедьуустээхтэр. Кэпсэтии уруоктарыгар уерэнээччилэр аахпыт айымньыларынан  дьицнээх олох темаларыгар кэпсэтэн санааларын атастаьаллар, бэйэлэрин ба5аларынан сацаран, меккуьэн, тереебут тылларын улам баьылаан, хомо5ой тылланарга уерэнэллэр. О5ону тереебут тылынан холкутук сепке сацарар, бэйэтин ба5а санаатын, этиитин толору этэр кыахтаах буоларга уерэтиллиэхтээх.
              Кэпсэтии уруоктарыгар о5о сатаан сацарарга, кэпсэтии культуратыгар, бодоруьуу сатабылларыгар уонна кэпсэтэргэ санааны сааьылааьыцца уерэниэхтээх. О5о бэйэтин санаатын, иэйиитин, тус бэйэ керуутунэн меккуерун этэр кыахтаныахтаах. Уерэнээччилэр тус олохторугар, куннээ5и олоххо, идэ тематыгар, до5ордоьуу, таптал онтон да атын кецул темаларга кэпсэтии уруоктара ыытыллыахтаахтар. О5о бэйэтин ба5атынан да5аны кэпсэтэр темата кецул буолуон эмиэ сеп.
               Уруокка кэпсэтиини ким ба5арар са5алыыр, атыттар ону сал5ыыллар, бэйэ -бэйэлэрин ситэрсэллэр, кеннерселлер, меккуьэллэр. Уруок тумугэр учуутал бэйэтэ о5олор улэлэрин ырытыахтаах. Кини о5о теье кехтеехтук кыттыбытынан, сатаан сацарбытынан керен сыаналыыр, тылыгар-еьугэр туох эмэ бэлиэ сыыьа баарын чорботуохтаах, бэлиэтиэхтээх. Уерэнээччи уус уран айымньыны толору аахпыта, тыла-еье хомо5ойо, уус-урана, истээччи бол5омтотун тардара, ылыннарыылаах тумуктээьиннэрдээ5э, то5оостоох сигэниилэри табыгастаахтык туьанара бу уруокка кестуехтээх. Уруок тумугэ аьа5ас хаалыан сеп. О5оттон саца культурата, дьэцкэ, дьиц сахалыы этии, куолас эрэйиллэр. Аны бу кэпсэппиттэрин, ырыппыттарын туох санаа5а кэлбиттэрин, суругунан тумуктуехтэрин эмиэ сеп. Суругунан улэ о5о ситимнээн суруйуутун сайыннарар. Оччо5о тылы сайыннарар улэ тылынан уонна суругунан ситиьиллиэн сеп. Уерэнээччи бэйэтэ хайдах ейдуурун-саныырын сэьэргэьэ, санааны этэ, ону кытта ситимнээн суруйара тэццэ сайдыахтаах.
            Стилистика, тыл культуратын,ирдэбиллэригэр тирэ5ирэн ситимнээх саца сайдыыта аахпыттан, истибиттэн ис хоһоонун сааһылаан кэпсииргэ үөрэтииттэн са5аланар.  Уерэнээччи  айымньы ис хоьоонунан, геройдар дьайыыларынан,  автор сурун санаатынан     уус-уран айымньы ис хоһоонун толкуйдаан   ырытарга, оло5у кытта  тэцнээн  сыаналыырга,   толору хоруй  биэрэргэ, кэпсииргэ, уруокка көхтөөхтүк кыттан, ыйытан, мөккүһэн, дакаастаан, тэцнээн, сөптөөх түмүккэ кэлэрин учуутал ситиьиэхтээх.

Программа ис хоьооно:
                Тереебут литератураны оскуола5а уерэтии программата федеральнай уерэх стандартыгар тирэ5ирэр.Сурун(базовай) уерэхтээьин тиьигэр уус-уран литература кеметунэн о5ону духовнай иитиигэ улахан бол5омто ууруллар.Саха литературатын уерэтии ис хоьооно федеральнай таьым сыалыгар эппиэттиир .Уус-уран литература кыра кылаастан са5алаан, о5о сайдыытын,иитиллиитин тус сыаллаахтык,ис тиьиктээхтик керуу олохтонор.
 Саха литературатын оскуола5а уерэтии сурун сыалынан-о5ону киьилии сиэрдээх ,духовнай ис  баайдаах гына иитиигэ дьулуьуу буолар.Онон уус-уран литература киьини иитэр суолтатын ыччакка тиэрдии хаьааццытаа5ар да куускэ турар.
 Программа ис хоьооно саха норуотун мындыр,еркен ейунэн, сылаас сурэ5инэн айыллыбыт бастыц  айымньыларынан тиьиллэр.Ол иьин о5о ейун –сурэ5ин сырдатар,ырааьырдар , кэрэ5э тардар айымньылар бол5омто5о ылыллара эрэйиллэр

1. Саха литературатын уруоктарыгар µірэхтээґин сµрµн таґымын ис хоґооно.

5-11 кылаас

1. Аа5ыы
1. Уруокка

Норуот тылынан уус-уран айымньыларын жанрдара: остуоруйа,кэпсээн, µґµйээн, сэґэн, ырыа, алгыс,анда5ар, ус хоьооно, таабырын, чабыр±ах, миф, тойук, олоІхо бастыІ холобурдара.
Саха классиктарын уонна билицци кэм суруйааччыларын араас жанрдаах, µтµі  сиэр-майгы, уус-уран тыл тыл-ес бастын холобура буолар айымньылара.
Саха биллиилээх тойуксуттарын, олоцхоґуттарын, суруйааччыларын Чээбий, Кыыл Уола; Эксекулээх Елексей, Алампа, Н. Неустроев, Ойуунускай, Кµндэ, Эрилик  Эристиин, Амма Аччыгыйа, Суорун Омоллоон, Эллэй, Кµннµк Уурастыырап, Т. Сметанин, П. Тобуруокап, С. Данилов, Далан олохторун, айар µлэлэрин туґунан кэпсээннэр,ыстатыйалар, ахтыылар; уус-уран айымньы оло±у арыйан кірдірір проблематын, уус-уран ньыматын, киґи иэйиитин тиэрдэр тылын-іґµн, ньыматын туґунан ійдіµл.
    Хотугу омуктар литературалара: Тэки Одулок, Н.Тарабукин, Улуро Адо, П. Ламутскай, Н. Курилов, А. Кривошапкин, В. Баргачан, Г. Дьяконон, Г. Курилов айымньылара.

1. Кылаас таґынан аа±ыы:

- Норуот тылынан уус-уран айымньыта
-Саха литературата: Ексекµлээх Елексей, Алампа, Н. Неустроев, Ойуунускай, Кµндэ, Эрилик  Эристиин, Амма Аччыгыйа, Суорун Омоллоон, Эллэй, Кµннµк Уурастыырап, Т. Сметанин, П. Тобуруокап, С. Данилов, Далан, Ст. Ефремов, Н. Якутскай, С. Тумат,В. Яковлев, А. Федоров,Ойуку, Айысхаана о.д.а. айымньылара.
   2.Литература туґунан билии.
 Норуот тылынан уус-уран айымньыта уонна уус-уран литература.Киґи уонна уус-уран литература; литературнай айымньы автора; уус-уран тыл киґиэхэ умсул±ана, кэрэ±э, µтµі±э уґуйар тардар кµµґэ; араас иэйиини уґугуннарар, µтµінµ, мікµнµ араарар, айымньы ис номо±ун быґаарар кµлµµс тыллар. 
 - Норуот тылынан уус-уран айымньыта уонна уус-уран литература кірµІнэрин (эпос, лирика, драма)жанрдарын: остуоруйа,кэпсээн, µґµйээн, сэґэн, ырыа, алгыс,анда±ар, іс хоґооно, таабырын, чабыр±ах, миф, тойук, олоІхо; µгэ, поэма , баллада, кэпсээн, сэґэн, роман, драма, комедия, трагедия тустарынан ійдібµллэр;
-Хоґоонунан уонна кэпсээнинэн этии уратылара;
-уус-уран идейнэй.эстетическэй тірµтэ,сюжета, тутула;
-геройдар,тµгэннэр сыґыаннара.ситимнэрэ,герой характерын сайдыыта;
-ойуулуур-дьµґµннµµр ньымаларын билии;
-литература историятын µірэтии;
1 этап.     1-4 кылаас:   -О5о сайдар эйгэтин тэрийэн, уус-уран тиэкиьи толкуйдаахтык аа5ар,ылынар дьо5уру ицэрии,айымньылаах айар кыа5ын арыйыы,уерэнэр,улэлиир ба5атын уьугуннарыы,оло5урдуу,кини уус-уран айымньыны аа5арга умсугуйар,аа5ааччы быьыытынан бэйэтэ суоллаах , кинигэ5э кэрэхсибиллээхтик сыґыанна5ар дьо5уру ицэрии;
2этап.     5-11 кылаас: -Орто уонна урдуку суьуех кылаастарга уерэнээччи алын суьуеххэ ицэриммит уеруйэхтэрин, дьо5урдарын салгыы утумнаан,уус-уран айымньыны эстетическэй ылыныытын сайыннарыы,(уус-ураннык ылынар,ырытар.толкуйдуур,чинчийэр,айар кыа5ы арыйан сайыннарыы), о5о аа5ааччы быьыытынан сайдыытын хааччыйыы.
3этап.     Хонтуруоллуур,тумуктуур улэ:
      1. 9 кылааьы бутэрээччи госэкзамена: суругунан улэ, реферат,тургутук,тылынан эппиэт.
      2. 11 кылааґы бутэрээччи госэкзамецца:  ейтен суруйуу, талар экзамецца: тургутук, тылынан эппиэт, чинчийэр улэ.
           Саха литературатыгар   сатабылы ицэрии этаптара:

   Учууталга уруок көдьүүhүн, хаачыстыбатын тупсарыы соруга хаhан ба5арар бастакы миэстэ5э турар. О5о аа5ар, ылынар дьо5урун сайыннарыан, о5о5о толкуйдуур, ырытар сатабылы иңэриэн, о5о билии ньыматын баhылыырын ситиhиэн, о5о санаатын,  иэйиитин сатаан тылынан этэр-суруйар дьо5урун арыйыан, о5о сиэр-майгы өттүнэн үрдүк культуралаах буоларыгар иитиэн, о5о айар дьо5урун уhугуннарыан ба5арар учууталы айымньылаах үлэ күүтэр.

Ситимнээх сана5а о5о айар дьо5урун(адь), ситимнээн кэпсиирин (ск), ыарыр5атарын (ыа)кэтээн керуу таблица5а кестер:

Мантан кестерунэн, о5о ситимнээн кэпсиирэ улахан кылааска урдуур эбит.    Саха литературатыгар ситимнээх сацаны сайыннарыыга уруок ис хоьооно, системата о5ону аныгы социокультурнай эйгэ5э сеп тубэьэн биэрэр, дьо5урун толору туьанар кыахтаах саха киьитин иитэн таьаарыы ситиьиллэр . Учуутал уонна уерэнээччи икки ардыларыгар хардарыта учугэй сыьыаннаьыыга, айымньылаах улэ5э  киьилии иитиллэн тахсыы олуга ууруллар.